ਰੂਪਕ

rūpakaरूपक

ਸੰ. ਸੰਗ੍ਯਾ- ਦ੍ਰਿਸ਼੍ਯ ਕਾਵ੍ਯ. ਨਾਟਕ। ੨. ਨਕਲ। ੩. ਤਿੰਨ ਰੱਤੀ ਭਰ ਤੋਲ। ੪. ਚਾਂਦੀ। ੫. ਸੰਗੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤ ਮਾਤ੍ਰਾ ਦਾ ਤਾਲ। ੬. ਇੱਕ ਅਰਥਾਲੰਕਾਰ. ਸ੍ਵਰੂਪ ਅਥਵਾ ਗੁਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਜੇਹਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਵਾਲਾ "ਰੂਪਕ" ਅਲੰਕਾਰ ਹੈ. ਅਰਥਾਤ ਬਿਨਾ ਨਿਸੇਧ ਦੇ ਉਪਮਾਨ ਅਤੇ ਉਪਮੇਯ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰੂਪ ਠਹਿਰਾਉਣਾ.#ਉਪਮੇਯਹਿ ਉਪਮਾਨਹਿ ਜੋਊ,#ਏਕਰੂਪ ਕਰ ਵਰਣੈ ਦੋਊ,#ਤਿਹ ਕੋ ਰੂਪਕ ਕਰਹਿ ਉਚਾਰ,#ਜੌਨ ਲਖੈਂ ਭੇਦਾਲੰਕਾਰ.#(ਗੁਰਬਗੰਜਨੀ)#ਇਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੋ ਭੇਦ ਹਨ, ਇੱਕ ਤਦਰੂਪ, ਦੂਜਾ ਅਭੇਦ, ਤਦਰੂਪ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਤੇਹੋ ਜੇਹਾ ਰੂਪ, ਯਥਾ- ਕਮਲ ਜੇਹੇ ਨੇਤ੍ਰ, ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਜੇਹਾ ਮੁਖ ਆਦਿ. ਅਭੇਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਭਿੰਨ. ਅਰਥਾਤ ਉਪਮੇਯ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਨਹੀਂ, ਯਥਾ- ਨੇਤ੍ਰਕਮਲ, ਚੰਦ੍ਰਮੁਖ ਆਦਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੇਹਾ ਤੇਹਾ ਆਦਿ ਪਦ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਭੇਦ ਰੂਪਕ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨੇਤ੍ਰ ਕਮਲਰੂਪ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਖ ਚੰਦ੍ਰਮਾਰੂਪ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਖ ਚੰਦ੍ਰਮਾਰੂਪ ਹੈ. ਮੁਖ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਨਹੀਂ, ਅਰ ਨੇਤ੍ਰਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਕਮਲ ਨਹੀਂ. ਤਦਰੂਪ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ-#ਗਗਨਮੈ ਥਾਲ ਰਵਿ ਚੰਦ ਦੀਪਕ ਬਨੇ.#(ਧਨਾ ਮਃ ੧)#ਅਭੇਦ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ-#"ਹਰਿ ਚਰਨਕਮਲ ਮਕਰੰਦ ਲੋਭਿਤ ਮਨੋ."#(ਧਨਾ ਮਃ ੧)#ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਭੇਦਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਤਿੰਨ ਭੇਦ ਹੋਰ ਕਲਪੇ ਹਨ. ਅਰਥਾਤ, ਸਮ, ਅਧਿਕ ਅਤੇ ਨ੍ਯੂਨ.#(ੳ) ਉਪਮੇਯ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ ਨੂੰ ਤੁੱਲ ਕਹਿਣਾ "ਸਮਰੂਪਕ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਮੁੰਦਾ ਸੰਤੋਖੁ ਸਰਮੁ, ਪਤੁ ਝੋਲੀ,#ਧਿਆਨ ਕੀ ਕਰਹਿ ਬਿਭੂਤਿ,#ਖਿੰਬਾ ਕਾਲੁ ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ,#ਜੁਗਤਿ ਡੰਡਾ ਪਰਤੀਤਿ.#(ਜਪੁ)#ਜਤੁ ਪਹਾਰਾ ਧੀਰਜੁ ਸੁਨਿਆਰੁ,#ਅਹਰਣਿ ਮਤਿ ਵੇਦੁ ਹਥਿਆਰੁ,#ਭਉ ਖਲਾ ਅਗਨਿ ਤਪ ਤਾਉ,#ਭਾਂਡਾ ਭਾਉ ਅਮ੍ਰਿਤੁ ਤਿਤੁ ਢਾਲਿ,#ਘੜੀਐ ਸਬਦੁ ਸਚੀ ਟਕਸਾਲ.#(ਜਪੁ)#ਪਵਣ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ,#ਦਿਵਸ ਰਾਤਿ ਦੁਇ ਦਾਈ ਦਾਇਆ ਖੇਲੈ ਸਗਲ ਜਗਤੁ.#(ਜਪੁ)#ਕਾਂਤਿ ਕਲ ਤਾਲ ਮੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਵਿਸਾਲ ਦਲ#ਮ੍ਰਿਦੁਲ ਮ੍ਰਿਦੁਲ ਤੁੱਲ ਲਾਲ ਲਾਲ ਮਾਨਿਯੇ,#ਰਾਜਤ ਮਰਾਲਰਾਜ ਸੰਤਨ ਸਮਾਜ ਪਾਸ#ਪਾਂਸ਼ੁ ਹੈ ਪਰਾਗ ਦਿਨ ਰੈਨ ਮੇ ਸੁਹਾਨਿਯੇ,#ਸਿਲੀਮੁਖ ਸਿੱਖ ਮਨ ਸੌਰਭ ਆਨੰਦ ਦੇਤ#ਛੋਰਤ ਨ ਆਸ ਪਾਸ ਦਾਸ ਸੋ ਭ੍ਰਮਾਨਿਯੇ,#ਉਦਕ ਕਰਮ ਛੁਇ ਸਕੈ ਨ ਭਰਮ ਮਲ#ਐਸੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੋਬਿੰਦਸਿੰਘ ਪਦਕੰਜ ਜਾਨਿਯੇ.#(ਨਾਪ੍ਰ)#ਰਾਮਕੁਁਵਰ ਗਿਰਿਵਰ ਕੇ ਸਮਸਰ,#ਕਥਾ ਜੁ ਉਪਜੀ ਸਲਿਤਾ ਸੁਖਕਰ,#ਗੁਰੁਯਸ਼ ਉੱਜਲ ਜਲ ਭਰਪੂਰਾ,#ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਮਲ ਬਹਿ ਰੂਰਾ,#ਭ੍ਰਮ ਵੇਮੁਖਤਾ ਦ੍ਵੈ ਦ੍ਰਿਢ ਕੂਲਾ,#ਜਿਨ ਪਰ ਅਵਗੁਣ ਤਰੁ ਗਨ ਫੂਲਾ,#ਪਠਨ ਸੁਨਨ ਬਲ ਬੇਗ ਬਿਸਾਲਾ,#ਜਰ ਸਮੇਤ ਭਗਨਤ ਤਤਕਾਲਾ,#ਸਦਗੁਣ ਕਮਲ ਬ੍ਰਿੰਦ ਵਿਕਸਾਵਤ,#ਮਨ ਸੰਤਨ ਜਲਜੰਤੁ ਅਨਿੰਦਿਤ,#ਕਰਤ ਕੇਲ ਗੁਰੁ, ਰਹਿਤ ਅਨੰਦਿਤ,#ਦਸ ਗੁਰੁ ਦਸਹੁ ਘਾਟ ਜਿਸ ਕੇਰੇ,#ਦੁਖੀ ਤ੍ਰਿਖਾਤੁਰ ਜਨ ਹਨਐ ਨੇਰੇ,#ਗੁਰੁਯਸ਼ ਜਲ ਤੇ ਸਭ ਸੁਖ ਪਾਵਹਿ",#ਵਿਸਯਨ ਤ੍ਰਿਖਾ ਤੁਰਤ ਬਿਨਸਾਵਹਿ",#ਅੰਤਕ ਘਾਮ ਪੀਰ ਨਹਿ ਦੇਈ,#ਨਿਤ ਪ੍ਰਤਿ ਨਿਕਟ ਹੋਇ ਜੋ ਸੇਈ.#ਔਰ-#ਰਾਮਕੁਁਵਰ ਪਰਬੀਨ ਜੁ ਮਾਲੀ,#ਕੀਰਤਿ ਗੁਰੁਨ ਸਕੇਲ ਵਿਸਾਲੀ,#ਗ੍ਰੰਥ ਬਨਾਵਨ ਬਾਗ ਲਗਾਯਹੁ,#ਤਰੁਵਰ ਗਨ ਅਧ੍ਯਾਯ ਸੁਹਾਯਹੁ,#ਛੰਦ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰਨ ਸਾਖਾ,#ਤੁਕ ਬਹੁ ਪਤ੍ਰ ਸਘਨ ਸੁਭ ਭਾਖਾ,#ਗੁਣ ਗਣ ਤਿਨ ਮਹਿ ਸੁਮਨਸ ਫੂਲੇ,#ਅਰਥ ਸੁਫਲ ਯੁਤ ਭੂਖਨ ਝੂਲੇ,#ਸ਼ਾਂਤਿ ਰਸਾਦਿਕ ਰਸ ਜਿਨ ਮਾਹੀਂ,#ਕਸ੍ਟ ਘਾਮ ਹਤ ਛਾਯਾ ਤਾਹੀਂ,#ਪ੍ਰੇਮਵਾਰਿ ਤੇ ਸੇਚਨ ਕਰਤਾ,#ਢਿਗ ਨਹਿ ਹੋਯ ਮੋਹ ਪਸ਼ੁ ਹਰਤਾ,#ਅਸ ਉਪਬਨ ਮੇ ਜੋ ਨਰ ਬਾਸੇ,#ਮੋਖ ਸੁਗੰਧ ਸਦਾ ਤਿਨ ਪਾਸੇ. (ਨਾਪ੍ਰ)#ਬੀਤਗਈ ਮਮਤਾ ਰਜਨੀ#ਮਦ ਮੋਹ ਮਹਾਂ ਤਮ ਪੁੰਜ ਜੁਦੈ ਭਯੇ,#ਕਾਮਰੁ ਕੋਹ ਉਲੂਕ ਦੁਰੇ#ਸੁਚਿ ਸੰਤ ਬਿਬੇਕ ਸਰੋਜ ਮੁਦੈ ਭਯੇ,#ਸ਼ੇਖ਼ਰ ਤਾਰਾ ਅਲੋਕ ਅਥੈਗਯੇ#ਪੁੰਨ ਕੇ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੁਦੈ ਭਯੇ,#ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਰਾਇ ਗੁਰੂ ਜਬ ਤੈਂ#ਕਲਿਕਾਲ ਮੇ ਸੂਰਯਰੂਪ ਉਦੈ ਭਯੇ. (ਗੁਰੁਪੰਚਾਸ਼ਿਕਾ)#ਸੋਢਿਵੰਸ਼ ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਉਦਿਤ ਅਖੰਡ ਅਤਿ#ਕਰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਿਸਿ ਵਾਸਰ ਅਮੰਦ ਹੈ,#ਸਕਲ ਕਲਾਨ ਪਰਿਪੂਰਨ ਰਹਿਤ ਅੰਕ#ਕੁਵਲੈ ਪ੍ਰਮੋਦਕ ਪ੍ਰਤੱਛ ਸੁਖਕੰਦ ਹੈ,#ਸ਼ੇਖਰ ਅਸ਼ੇਸ ਤਮਗੁਨ ਕੋ ਹਰਤ ਹਠ#ਕਰਤ ਪ੍ਰਦੋਸ ਦੂਰ ਦਲ ਦੁਖ ਦੁੰਦ ਹੈ,#ਵੰਦਨੀਯ ਵਿਸ਼੍ਵ ਕੋ ਵਿਰਾਜਤ ਅਨੰਦ ਭਰ੍ਯੋ#ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋ ਮੁਖ ਚੰਦ ਹੈ. (ਗੁਰੁਪੰਚਾਸ਼ਿਕਾ)#(ਅ) ਉਪਮੇਯ ਅਤੇ ਉਪਮਾਨ ਦੀ ਸਮਤਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨੀ "ਵਿਸ਼ੇਸ਼" ਰੂਪਕ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਐਸਾ ਹਰਿਧਨੁ ਸੰਚੀਐ, ਭਾਈ!#ਭਾਹਿ ਨ ਜਾਲੈ ਜਲਿ ਨਹੀ ਡੂਬੈ,#ਸੰਗੁ ਛੋਡਿ ਕਰਿ ਕਤਹੁ ਨ ਜਾਈ,#ਤੋਟਿ ਨ ਆਵੈ ਨਿਖੁਟਿ ਨ ਜਾਇ,#ਖਾਇ ਖਰਚਿ ਮਨੁ ਰਹਿਆ ਅਘਾਇ. (ਆਸਾ ਮਃ ੫)#ਪਾਂਸ਼ੁ ਪਰਾਗ ਸੀ ਸੋਹਤ ਸੁੰਦਰ#ਗੰਧਿ ਸੀ ਕੀਰਤਿ ਮੱਧ ਬਸਾਰਾ,#ਕੋਮਲ ਕੋਮਲਤਾ ਇਕ ਸੀ#ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਸੀ ਨਿਰਲੇਪ ਸਮਾਨ,#ਜੋ ਭਵ ਭੂਰਿ ਭਰਾ ਸਰਸੀ#ਤਿਸ ਤੇ ਨਿਤ ਊਰਧ ਸੋ ਬਿਗਸ਼ਾਨਾ,#ਹੈਂ ਅਰਵਿੰਦ ਸੇ ਅੰਗਦ ਕੇ ਪਦ#ਸੌਖਦ ਏਕ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਜਾਨਾ. (ਨਾਪ੍ਰ)#ਬਰ ਕੀਰਤਿ ਜੌਨ ਅਮੀ ਰਤਿ ਭੌਨ#ਸੁ ਸੀਤਲਤਾ ਸੁਖ ਤੌਨ ਸੁਭਾਈ,#ਗਤਿ ਸਾਧਨ ਕੈਰਵ ਕੋ ਬਿਗਸਾਵਤ#ਦਾਸ ਰਿਦਾ ਨਭ ਬੀਚ ਸੁਹਾਈ,#ਤਪਤੰ ਦੁਖ ਤੀਰ ਨ ਆਵਤ ਹੈ#ਚਿਤ ਚਾਰੁ ਚਕੌਰ ਰਹੈ ਲਿਵ ਲਾਈ,#ਗੁਰੁ ਤੇਗਬਹਾਦੁਰ ਸੋਹਤ ਚੰਦ ਸੇ,#ਹੀਨ ਕਲੰਕ ਇਹੀ ਅਧਿਕਾਈ. (ਨਾਪ੍ਰ)#(ੲ) ਜੇ ਉਪਮੇਯ ਅਥਵਾ ਉਪਮਾਨ ਦੀ ਸਮਤਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨ੍ਯੂਨਤਾ (ਕ਼ ਮੀ) ਵਰਣਨ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਦ "ਨ੍ਯੂਨਰੂਪਕ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਪੰਖਨ ਬਿਨਾ ਬਿਹੰਗ ਹੈਂ ਸ਼੍ਰੀ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਤੁਰੰਗ.

सं. संग्या- द्रिश्य काव्य. नाटक। २. नकल। ३. तिंन रॱती भर तोल। ४. चांदी। ५. संगीत अनुसार सॱत मात्रा दा ताल। ६. इॱक अरथालंकार. स्वरूप अथवा गुणकरके किसे जेहा रूप धारन वाला "रूपक" अलंकार है. अरथात बिना निसेध दे उपमान अते उपमेय नूं इॱक रूप ठहिराउणा.#उपमेयहि उपमानहि जोऊ,#एकरूप कर वरणै दोऊ,#तिह को रूपक करहि उचार,#जौन लखैं भेदालंकार.#(गुरबगंजनी)#इस अलंकार दे मुॱख दो भेद हन, इॱक तदरूप, दूजा अभेद, तदरूप दा अरथ है तेहो जेहा रूप, यथा- कमल जेहे नेत्र, चंद्रमा जेहा मुख आदि. अभेद दा अरथ है अभिंन. अरथात उपमेय अते उपमान विॱच भेद नहीं, यथा- नेत्रकमल, चंद्रमुख आदि इस विॱच जेहा तेहा आदि पद नहीं वरतीदे, किउंकि अभेद रूपक सिॱध करदा है कि नेत्र कमलरूप ही हन अते मुख चंद्रमारूप ही हन अते मुख चंद्रमारूप है. मुख तों भिंन चंद्रमा नहीं, अर नेत्रां तों भिंन कमल नहीं. तदरूप दा उदाहरण-#गगनमै थाल रवि चंद दीपक बने.#(धना मः १)#अभेद दा उदाहरण-#"हरि चरनकमल मकरंद लोभित मनो."#(धना मः १)#कवीआं ने इन्हां दो भेदां दे अॱगे तिंन भेद होर कलपे हन. अरथात, सम, अधिक अते न्यून.#(ॳ) उपमेय अते उपमान नूं तुॱल कहिणा "समरूपक" है.#उदाहरण-#मुंदा संतोखु सरमु, पतु झोली,#धिआन की करहि बिभूति,#खिंबा कालु कुआरी काइआ,#जुगति डंडा परतीति.#(जपु)#जतु पहारा धीरजु सुनिआरु,#अहरणि मति वेदु हथिआरु,#भउ खला अगनितप ताउ,#भांडा भाउ अम्रितु तितु ढालि,#घड़ीऐ सबदु सची टकसाल.#(जपु)#पवण गुरू पाणी पिता माता धरति महतु,#दिवस राति दुइ दाई दाइआ खेलै सगल जगतु.#(जपु)#कांति कल ताल मे प्रफुॱलित विसाल दल#म्रिदुल म्रिदुल तुॱल लाल लाल मानिये,#राजत मरालराज संतन समाज पास#पांशु है पराग दिन रैन मे सुहानिये,#सिलीमुख सिॱख मन सौरभ आनंद देत#छोरत न आस पास दास सो भ्रमानिये,#उदक करम छुइ सकै न भरम मल#ऐसे श्री गोबिंदसिंघ पदकंज जानिये.#(नाप्र)#रामकुँवर गिरिवर के समसर,#कथा जु उपजी सलिता सुखकर,#गुरुयश उॱजल जल भरपूरा,#प्रेम प्रवाह विमल बहि रूरा,#भ्रम वेमुखता द्वै द्रिढ कूला,#जिन पर अवगुण तरु गन फूला,#पठन सुनन बल बेग बिसाला,#जर समेत भगनत ततकाला,#सदगुण कमल ब्रिंद विकसावत,#मन संतन जलजंतु अनिंदित,#करत केल गुरु, रहित अनंदित,#दस गुरु दसहु घाट जिस केरे,#दुखी त्रिखातुर जन हनऐ नेरे,#गुरुयश जल ते सभ सुख पावहि",#विसयन त्रिखा तुरत बिनसावहि",#अंतक घाम पीर नहि देई,#नित प्रति निकट होइ जो सेई.#और-#रामकुँवर परबीन जु माली,#कीरति गुरुन सकेल विसाली,#ग्रंथ बनावन बाग लगायहु,#तरुवर गन अध्याय सुहायहु,#छंद अनेक प्रकारन साखा,#तुक बहु पत्र सघन सुभ भाखा,#गुण गण तिन महि सुमनसफूले,#अरथ सुफल युत भूखन झूले,#शांति रसादिक रस जिन माहीं,#कस्ट घाम हत छाया ताहीं,#प्रेमवारि ते सेचन करता,#ढिग नहि होय मोह पशु हरता,#अस उपबन मे जो नर बासे,#मोख सुगंध सदा तिन पासे. (नाप्र)#बीतगई ममता रजनी#मद मोह महां तम पुंज जुदै भये,#कामरु कोह उलूक दुरे#सुचि संत बिबेक सरोज मुदै भये,#शेख़र तारा अलोक अथैगये#पुंन के पंथ प्रकाश नुदै भये,#श्री हरिराइ गुरू जब तैं#कलिकाल मे सूरयरूप उदै भये. (गुरुपंचाशिका)#सोढिवंश सागर तों उदित अखंड अति#करत प्रकाश निसि वासर अमंद है,#सकल कलान परिपूरन रहित अंक#कुवलै प्रमोदक प्रतॱछ सुखकंद है,#शेखर अशेस तमगुन को हरत हठ#करत प्रदोस दूर दल दुख दुंद है,#वंदनीय विश्व को विराजत अनंद भर्यो#श्री गुरू गोबिंदसिंघ जी को मुख चंद है. (गुरुपंचाशिका)#(अ) उपमेय अते उपमान दी समता करदे होए, इॱक दी विशेसता प्रगट करनी "विशेश" रूपक है.#उदाहरण-#ऐसा हरिधनु संचीऐ, भाई!#भाहि न जालै जलि नही डूबै,#संगु छोडि करि कतहु न जाई,#तोटि न आवै निखुटि न जाइ,#खाइ खरचि मनु रहिआ अघाइ. (आसा मः ५)#पांशु पराग सी सोहत सुंदर#गंधि सी कीरति मॱध बसारा,#कोमल कोमलता इक सी#निरलेपता सी निरलेप समान,#जो भव भूरि भरा सरसी#तिस ते नित ऊरधसो बिगशाना,#हैं अरविंद से अंगद के पद#सौखद एक विशेसता जाना. (नाप्र)#बर कीरति जौन अमी रति भौन#सु सीतलता सुख तौन सुभाई,#गति साधन कैरव को बिगसावत#दास रिदा नभ बीच सुहाई,#तपतं दुख तीर न आवत है#चित चारु चकौर रहै लिव लाई,#गुरु तेगबहादुर सोहत चंद से,#हीन कलंक इही अधिकाई. (नाप्र)#(ॲ) जे उपमेय अथवा उपमान दी समता विॱच कुझ न्यूनता (क़ मी) वरणन कीती जावे, तद "न्यूनरूपक" है.#उदाहरण-#पंखन बिना बिहंग हैं श्री दशमेश तुरंग.

You Might Interested In: