ਦੋਹਰਾ

dhoharāदोहरा

ਵਿ- ਦੁਹਰਾ. "ਘੁਰੇ ਨਗਾਰੇ ਦੋਹਰੇ." (ਚੰਡੀ ੩) ੨. ਸੰਗ੍ਯਾ- ਇੱਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕਛੰਦ, ਦੋਹਾਂ, ਲੱਛਣ- ਦੋ ਚਰਣ (ਤੁਕਾਂ) ਪ੍ਰਚਿਤਰਣ ੨੪ ਮਾਤ੍ਰਾ¹. ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼੍ਰਾਮ ੧੩. ਪੁਰ, ਦੂਜਾ ੧੧. ਪੁਰ ਅੰਤ ਗੁਰੁ ਲਘੁ. ਇਸ ਲਛਣ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਵਿਦ੍ਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਭੀ ਨਿਯਮ ਥਾਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੋਹੇ ਦੇ ਆਦਿ ਜਗਣਰੂਪ ਇਕੱ ਪਦ ਨਾ ਆਵੇ. ਦੋਹੇ ਦੀ ਚਾਲ ਤਦ ਸੁੰਦਰ ਰਹਿਂਦੀ ਹੈ ਜੇ ਆਦਿ ਦੋ ਡਗਣ ਅਥਵਾ ਢਗਣ ਰੱਖੀਏ, ਅਰਥਾਤ ਚੌਕਲ ਨਾਲ ਚੌਕਲ ਦਾ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿੱਕਲ ਨਾਲ ਤ੍ਰਿੱਕਲ ਦਾ ਸੰਯੋਗ ਕਰੀਏ. ਦੋ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਗਣਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਹੀ "ਦੋਹਾ" ਨਾਮ ਹੈ.#ਮਾਤ੍ਰਿਕਗਣਾਂ ਦੇ ਏਰ ਫੇਰ ਕਰਕੇ ਦੋਹੇ ਦੇ ਅਨੰਤ ਭੇਦ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਕਲਪੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਉਹ ਰੂਪ ਦਿਖਾਉਨੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਸਿੱਖਕਾਵ੍ਯ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਨ-#(੧) ਜਿਸ ਦੋਹਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੪੦ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੀ "ਵ੍ਯਾਲ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਤਿਹ ਪਰ ਭੂਖਨ ਸ਼ਸ੍‌ਤ੍ਰ ਲਘੁ, ਰਤਨ ਪੁਰਟਮਯ ਸਾਜ,#ਚਮਕਤ ਦਮਕਤ ਨਵਲ ਛਬਿ, ਝਕਤ ਥਕਤ ਕਵਿਰਾਜ.#(ਸਿੱਖੀਪ੍ਰਭਾਕਰ)#(੨) ਜਿਸ ਦੋਹਰੇ ਵਿੱਚ ੫. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੩੮ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੀ "ਅਹਿਵਰ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਸ਼੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੁ ਬਰ ਅਮਰਜੀ, ਸਰਨ ਨਰਨ ਦੁਖ ਹਰਨ,#ਕਾਰਨ ਕਰਨ ਸੁ ਜਾਨ ਮਨ, ਨਮਸਕਾਰ ਤਿਨ ਚਰਨ.#(ਨਾਪ੍ਰ)#(੩) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਛੀ ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੩੬ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ "ਸਾਰਦੂਲ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ#ਯਦਿ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਕ ਸਘਨ ਘਨ,#ਅਨਗਨ ਭੇ ਮਗ ਬੀਚ,#ਪ੍ਰਲਯ ਪ੍ਰਭੰਜਨਿ ਪ੍ਰਬਲ ਵਤ,#ਦਿਯ ਉਡਾਯ ਹਨ ਨੀਚ.#(ਸਿੱਖੀਪ੍ਰਭਾਕਰ)#(੪) ਜਿਸ ਦੇ ਸੱਤ ਗੁਰ ਅਤੇ ੩੪ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਓਹ "ਮੱਛ" ਦੋਹਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਤਪ ਕਿਯ ਜਿਨਹਿ ਸਬਾਸਨਾ,#ਜਨਮ ਅਨਤ ਧਰ ਸੋਇ,#ਪਾਇ ਰਾਜ ਜਗ ਬਿਖੈ ਫਸ,#ਨਰਕ ਗਮਨ ਪੁਨ ਹੋਇ.#(ਨਾਪ੍ਰ)#(੫) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੮. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੩੨ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੀ "ਕੱਛਪ" ਸੱਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਗਦ ਕੰਦਨ ਵਿਘਨ,#ਬਦਨ ਸੁ ਮੰਗਲ ਸਾਲ,#ਪਰਨ ਸਰਨ ਕਰ ਚਰਨ ਕੋ,#ਨਮਸਕਾਰ ਧਰ ਭਾਲ.#(ਨਾਪ੍ਰ)#(੬)ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੯. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੩੦ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਓਹ "ਤ੍ਰਿਕਲ" ਦੋਹਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ੍ਨ ਕੋ,#ਨਿਪੁਨ ਹਰਨ ਜੁਰ ਤੀਨ,#ਚਰਨ ਮਨੋਹਰ ਬੰਦਨਾ,#ਜਿਨ ਸਿੱਖਨ ਸੁਖ ਦੀਨ.#(ਨਾਪ੍ਰ)#(੭) ਜਿਸ ਦੋਹਰੇ ਵਿਚ ੧੦. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੨੮ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਓਹ "ਵਾਨਰ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਆਏ ਪ੍ਰਭ ਸਰਨਾਗਤੀ,#ਕਿਰਪਾਨਿਧਿ ਦਇਆਲ,#ਏਕ ਅਖਰ ਹਰਿ ਮਨਿ ਬਸਤ,#ਨਾਨਕ ਹੋਤ ਨਿਹਾਲ. (ਬਾਵਨ)#(੮)ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੧੧. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੨੬ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਓਹ "ਚਲ" ਅਥਵਾ "ਬਲ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਸਾਥਿ ਨ ਚਾਲੈ ਬਿਨ ਭਜਨ,#ਬਿਖਿਆ ਸਗਲੀ ਛਾਰ,#ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮ ਕਮਾਵਣਾ,#ਨਾਨਕ ਇਹੁ ਧਨ ਸਾਰ.#(ਸੁਖਮਨੀ)#(੯) ਜਿਸ ਦੋਹਰੇ ਵਿੱਚ ੧੨. ਲਘੁ ਅਤੇ ੨੪ ਗੁਰੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੀ "ਚਾਰਣੀ" ਅਥਵਾ "ਪਯੋਧਰ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਰਣ-#ਦੀਨ ਦਰਦ ਦੁਖ ਭੰਜਨਾ, ਘਟਿ ਘਟਿ ਨਾਥ ਅਨਾਥ,#ਸਰਣਿ ਤੁਮਾਰੀ ਆਇਓ, ਨਾਨਕ ਕੇ ਪ੍ਰਭ ਸਾਥ.#(ਸੁਖਮਨੀ)#ਜਿਸ ਨੋ ਸਾਜਨ ਰਾਖਸੀ, ਦੁਸਮਨ ਕੌਨ ਵਿਚਾਰ?#ਛ੍ਵੈ ਨ ਸਕੈ ਤਿਹ ਛਾਂਹ ਕੋ, ਨਿਹਫਲ ਜਾਤ ਗਵਾਰ.#(ਵਿਚਿਤ੍ਰ)#(੧੦) ਜਿਸ ਵਿਚ ੧੩. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੨੨ ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਉਂ "ਗਯੰਦ" ਅਤੇ ਮਦਕਲ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਏਕ ਸਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ਆਤਮਾ, ਉਚਰਯੋ ਮਤਿ ਸੋ ਬੈਨ,#ਸਥ ਪ੍ਰਤਾਪ ਜਗਦੀਸ ਕੋ, ਕਹੋ ਸਕਲ ਬਿਧਿ ਤੈਨ.#(ਅਕਾਲ)#(੧੧) ਚੌਦਾਂ ਗੁਰੁ ਅਤੇ ਵੀਹ ਲਘੁ ਵਾਲਾ ਦੋਹਾ "ਹੰਸ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਏਕੰਕਾਰਾ ਸਤਿਗੁਰੂ, ਜਿਹ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਸਚੁ ਹੋਇ,#ਵਾਹਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤੇ, ਵਿਘਨਵਿਨਾਸਨ ਸੋਇ.#(ਨਾਪ੍ਰ)#(੧੨) ਪੰਦਰਾਂ ਗੁਰੁ ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਲਘੁ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੋਣ, ਓਹ "ਨਰ" ਦੋਹਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਹਊਮੈ ਏਹਾ ਜਾਤਿ ਹੈ, ਹਊਮੈ ਕਰਮ ਕਮਾਹਿ,#ਹਉਮੈ ਏਈ ਬੰਧਨਾ, ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜੋਨੀ ਪਾਹਿ.#(ਵਾਰ ਆਸਾ)#(੧੩) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੧੬. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੧੬. ਲਘੁ ਹੋਣ, ਓਹ "ਕਰਭ" ਦੋਹਰਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਕਹੋ ਸੁ ਸਮ ਕਾਸੋਂ ਕਹੈਂ, ਦਮ ਕੋ ਕਹਾਂ ਕਹੰਤ?#ਕੋ ਸੂਰਾ ਦਾਤਾ ਕਵਨ, ਕਹੋ ਤੰਤ ਕੋ ਮੰਤ?#(ਅਕਾਲ)#(੧੪) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੧੭. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੧੪. ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੀ "ਮਰਕਟ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਕਹਾਂ ਨੇਮ ਸੰਜਮ ਕਹਾਂ, ਕਹਾਂ ਗ੍ਯਾਨ ਅਗ੍ਯਾਨ?#ਕੋ ਰੋਗੀ ਸੋਗੀ ਕਵਨ, ਕਹਾਂ ਭਰ੍‍ਮ ਕੀ ਹਾਨ?#(ਅਕਾਲ)#(੧੫) ਜਿਸ ਦੋਹਰੇ ਵਿੱਚ ੧੮. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੧੨. ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੀ "ਮੰਡੂਕ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਮੈ ਭੋਲਾਵਾ ਪੱਗ ਦਾ ਮਤ ਮੈਲੀ ਹੋਜਾਇ,#ਗਹਿਲਾ ਰੂਹ ਨ ਜਾਣਈ ਸਿਰ ਭੀ ਮਿੱਟੀ ਖਾਇ.#(ਸ. ਫਰੀਦ)#(੧੬) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੧੯. ਗੁਰ ਅਤੇ ੧੦. ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੋਹੇ ਦੀ ਸੰਗ੍ਯਾ "ਸ਼੍ਯੇਨ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਭ ਆਰਾਧਿਆ, ਪੂਰਾ ਜਾਕਾ ਨਾਉ,#ਨਾਨਕ ਪੂਰਾ ਪਾਇਆ, ਪੂਰੇ ਕੇ ਗੁਣ ਗਾਉ.#(ਸੁਖਮਨੀ)#(੧੭) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੨੧. ਗੁਰੁ ਅਤੇ ੬. ਲਘੁ ਹੋਣ, ਉਸ ਦੋਹੇ ਦੀ "ਭ੍ਰਾਮਰ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਪ੍ਯਾਰੇ ਖਾਲਸੇ, ਬਾਂਕੇ ਭਾਰੀ ਬੀਰ,#ਵੈਰਾਗੀ ਤ੍ਯਾਗੀ ਤਪੀ, ਗ੍ਯਾਨੀ ਧ੍ਯਾਨੀ ਧੀਰ.#(ਸਿੱਖੀਪ੍ਰਭਾਕਰ)#(੧੮) ਸਰਬਲੋਹ ਵਿੱਚ "ਦੋਹਰਾ ਵਡਾ" ਸਿਰ ਲੇਖ ਹੇਠ ੨੮ ਮਾਤ੍ਰਾ ਦਾ ਦੋਹਾ ਛੰਦ ਹੈ. ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼੍ਰਾਮ ੧੫. ਪੁਰ, ਦੂਜਾ ੧੩. ਮਾਤ੍ਰਾ ਪੁਰ, ਅੰਤ ਗੁਰੁ ਲਘੁ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਹੈ ਚਤੁਰ ਬਹੁਤ ਅਸ੍ਟਾਕਰੀ, ਨਰਸਿੰਘੀ ਜਿਹ ਕੇ ਭੇਸ,#ਪ੍ਰਹਲਾਦ ਉਬਾਰ੍ਯੋ ਦੁਖ ਹਰ੍ਯੋ, ਹਰਨਾਖਸ ਹਰ੍ਯੋਨਰੇਸ.

वि- दुहरा. "घुरे नगारे दोहरे." (चंडी ३) २. संग्या- इॱक मात्रिकछंद, दोहां, लॱछण- दो चरण (तुकां) प्रचितरण २४ मात्रा¹. पहिला विश्राम १३. पुर, दूजा ११. पुर अंत गुरु लघु. इस लछण तों छुॱट विद्वानां ने इह भी नियम थापिआ है कि दोहे दे आदि जगणरूप इकॱ पद ना आवे. दोहे दी चाल तद सुंदर रहिंदी है जे आदि दो डगण अथवा ढगण रॱखीए, अरथात चौकल नाल चौकल दा अते त्रिॱकल नाल त्रिॱकल दा संयोग करीए. दो मात्रिक गणां दे संयोग करके ही "दोहा" नाम है.#मात्रिकगणां दे एर फेर करके दोहे दे अनंत भेद कवीआं ने कलपे हन, पर असीं इॱथे उह रूप दिखाउने हां, जो सिॱखकाव्य विॱच आए हन-#(१) जिस दोहरे विॱच चार गुरु अते ४० लघु होण, उस दी "व्याल" संग्या है.#उदाहरण-#तिह पर भूखन शस्‌त्र लघु, रतन पुरटमय साज,#चमकत दमकत नवल छबि, झकत थकतकविराज.#(सिॱखीप्रभाकर)#(२) जिस दोहरे विॱच ५. गुरु अते ३८ लघु होण, उस दी "अहिवर" संग्या है.#उदाहरण-#श्री सतिगुरु बर अमरजी, सरन नरन दुख हरन,#कारन करन सु जान मन, नमसकार तिन चरन.#(नाप्र)#(३) जिस विॱच छी गुरु अते ३६ लघु होण, उस दा नाम "सारदूल" है.#उदाहरण#यदि प्रतिबंधक सघन घन,#अनगन भे मग बीच,#प्रलय प्रभंजनि प्रबल वत,#दिय उडाय हन नीच.#(सिॱखीप्रभाकर)#(४) जिस दे सॱत गुर अते ३४ लघु होण, ओह "मॱछ" दोहा है.#उदाहरण-#तप किय जिनहि सबासना,#जनम अनत धर सोइ,#पाइ राज जग बिखै फस,#नरक गमन पुन होइ.#(नाप्र)#(५) जिस विॱच ८. गुरु अते ३२ लघु होण, उस दी "कॱछप" सॱग्या है.#उदाहरण-#श्री अंगद कंदन विघन,#बदन सु मंगल साल,#परन सरन कर चरन को,#नमसकार धर भाल.#(नाप्र)#(६)जिस विॱच ९. गुरु अते ३० लघु होण, ओह "त्रिकल" दोहा है.#उदाहरण-#दरशन श्री हरिक्रिस्न को,#निपुन हरन जुर तीन,#चरन मनोहर बंदना,#जिन सिॱखन सुख दीन.#(नाप्र)#(७) जिस दोहरे विच १०. गुरु अते २८ लघु होण, ओह "वानर" है.#उदाहरण-#आए प्रभ सरनागती,#किरपानिधि दइआल,#एक अखर हरि मनि बसत,#नानक होत निहाल. (बावन)#(८)जिस विॱच ११. गुरु अते २६ लघु होण, ओह "चल" अथवा "बल" संग्या दा दोहराहै.#उदाहरण-#साथि न चालै बिन भजन,#बिखिआ सगली छार,#हरि हरि नाम कमावणा,#नानक इहु धन सार.#(सुखमनी)#(९) जिस दोहरे विॱच १२. लघु अते २४ गुरु होण, उस दी "चारणी" अथवा "पयोधर" संग्या है.#उदारण-#दीन दरद दुख भंजना, घटि घटि नाथ अनाथ,#सरणि तुमारी आइओ, नानक के प्रभ साथ.#(सुखमनी)#जिस नो साजन राखसी, दुसमन कौन विचार?#छ्वै न सकै तिह छांह को, निहफल जात गवार.#(विचित्र)#(१०) जिस विच १३. गुरु अते २२ लघु होण, उस दा नाउं "गयंद" अते मदकल है.#उदाहरण-#एक समें स्री आतमा, उचरयो मति सो बैन,#सथ प्रताप जगदीस को, कहो सकल बिधि तैन.#(अकाल)#(११) चौदां गुरु अते वीह लघु वाला दोहा "हंस" है.#उदाहरण-#एकंकारा सतिगुरू, जिह प्रसादि सचु होइ,#वाहगुरू जी की फते, विघनविनासन सोइ.#(नाप्र)#(१२) पंदरां गुरु अते अठारां लघु जिस विॱच होण, ओह "नर" दोहा है.#उदाहरण-#हऊमै एहा जाति है, हऊमै करम कमाहि,#हउमै एई बंधना, फिरि फिरि जोनी पाहि.#(वार आसा)#(१३) जिस विॱच १६. गुरु अते १६. लघु होण, ओह "करभ" दोहरा है.#उदाहरण-#कहो सु सम कासों कहैं, दम को कहां कहंत?#को सूरा दाता कवन, कहो तंत को मंत?#(अकाल)#(१४) जिस विॱच १७. गुरु अते १४. लघु होण, उस दी "मरकट" संग्याहै.#उदाहरण-#कहां नेम संजम कहां, कहां ग्यान अग्यान?#को रोगी सोगी कवन, कहां भर्‍म की हान?#(अकाल)#(१५) जिस दोहरे विॱच १८. गुरु अते १२. लघु होण, उस दी "मंडूक" संग्या है.#उदाहरण-#मै भोलावा पॱग दा मत मैली होजाइ,#गहिला रूह न जाणई सिर भी मिॱटी खाइ.#(स. फरीद)#(१६) जिस विॱच १९. गुर अते १०. लघु होण, उस दोहे दी संग्या "श्येन" है.#उदाहरण-#पूरा प्रभ आराधिआ, पूरा जाका नाउ,#नानक पूरा पाइआ, पूरे के गुण गाउ.#(सुखमनी)#(१७) जिस विॱच २१. गुरु अते ६. लघु होण, उस दोहे दी "भ्रामर" संग्या है.#उदाहरण-#श्री गुरु प्यारे खालसे, बांके भारी बीर,#वैरागी त्यागी तपी, ग्यानी ध्यानी धीर.#(सिॱखीप्रभाकर)#(१८) सरबलोह विॱच "दोहरा वडा" सिर लेख हेठ २८ मात्रा दा दोहा छंद है. पहिला विश्राम १५. पुर, दूजा १३. मात्रा पुर, अंत गुरु लघु.#उदाहरण-#है चतुर बहुत अस्टाकरी, नरसिंघी जिह के भेस,#प्रहलाद उबार्यो दुख हर्यो, हरनाखस हर्योनरेस.

You Might Interested In: