ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ

anuprāsaअनुप्रास

ਇੱਕ ਸ਼ਬਦਾਲੰਕਾਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ ਕਿ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਪਦਾਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਤੁੱਲ ਹੋਵੇ. ਇਸ ਨੂੰ "ਪਦਮੈਤ੍ਰੀ" ਅਤੇ "ਵਰਣਮੈਤ੍ਰੀ" ਭੀ ਆਖਦੇ ਹਨ. ਵਿਦ੍ਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਭੇਦ ਥਾਪੇ ਹਨ-#ਛੇਕ, ਵ੍ਰਿੱਤਿ, ਸ਼੍ਰੁਤਿ, ਲਾਟ ਅਤੇ ਅੰਤ੍ਯ.#(ੳ) ਜੇ ਇੱਕੋ ਅੱਖਰ ਪਦਾਂ ਦੇ ਆਦਿ ਅਤੇ ਮੱਧ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਆਵੇ, ਤਦ "ਛੇਕਾਨੁਪ੍ਰਾਸ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਗਾਵੈ ਕੋ ਵਿਦਿਆ ਵਿਖਮ ਵੀਚਾਰੁ. (ਜਪੁ)#ਕੁਚਿਲ ਕੁਰੂਪਿਂ ਕੁਨਾਰਿ ਕੁਲਖਨੀ#ਪਿਰਕਾ ਸਹਜੁ ਨ ਜਾਨਿਆ. (ਸਾਰ ਮਃ ੧)#ਛਤ੍ਰਧਾਰੀ ਛਤ੍ਰੀਪਤਿ ਛੈਲਰੂਪ ਛਿਤਿਨਾਥ,#ਛੋਨੀਕਰ ਛਾਯਾਬਰ ਛਤ੍ਰੀਪਤਿ ਗਾਈਐ.#(ਗ੍ਯਾਨ)#ਪਰਮਪੁਰਖ ਪਰਮੇਸੁਰ ਸ੍ਵਾਮੀ ਪਾਵਨ ਪਉਨਅਹਾਰੀ.#(ਹਜ਼ਾਰੇ ੧੦)#ਛਲਰੂਪੀ ਛੈਲੀ ਸਦਾ ਛਕੀ ਰਹਿਤ ਛਿਤਿ ਮਾਹਿ.#ਅਛਲ ਛਲਤ ਛਿਤਿਪਤਿਨ ਕੋ ਛਲੀ ਕੌਨ ਤੇ ਜਾਹਿ?#(ਚਰਿਤ੍ਰ ੭੦)#(ਅ) ਇੱਕੋ ਅੱਖਰ ਜੇ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਪਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਆਵੇ, ਅਤੇ ਪਦਾਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇ, ਤਦ "ਵ੍ਰਿਤ੍ਯਾਨੁਪ੍ਰਾਸ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਦਰਸਨ ਪਰਸਨ ਸਰਸਨ ਹਰਸਨ#ਰੰਗਿ ਰੰਗੀ ਕਰਤਾਰੀ ਰੇ (ਆਸਾ ਮਃ ੫)#ਨਾਮੁ ਧਿਆਈ ਸਦਾ ਸਖਾਈ ਸਹਜ ਸੁਭਾਈ ਗੋਵਿੰਦਾ,#ਗਣਿਤ ਮਿਟਾਈ ਚੂਕੀ ਧਾਈ ਕਦੇ ਨ ਵਿਆਪੈ ਮਨਚਿੰਦਾ#(ਆਸਾ ਛੰਤ ਮਃ ੫)#ਨਾਮ ਕਾਮ ਬਿਹੀਨ ਪੇਖਤ ਧਾਮ ਹੂੰ ਨਹਿ ਜਾਹਿ.#(ਜਾਪੁ)#ਕਹੂੰ ਦੇਵਤਾਨ ਕੇ ਦਿਵਾਨ ਮੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ,#ਕਹੂੰ ਦਾਨਵਾਨ ਕੋ ਗੁਮਾਨਮਤਿ ਦੇਤ ਹੋ. (ਅਕਾਲ)#ਕਾਹੂੰ ਕੋ ਤਨੈਯਾ ਹੈ ਨ ਮੈਯਾ ਜਾਂਕੇ ਭੈਯਾ ਕੋਊ,#ਛੋਨੀ ਹੂੰ ਕੇ ਛੈਯਾ ਛੋਡ ਕਾਸੋਂ ਪ੍ਰੀਤਿ ਲਈਐ.#(ਗ੍ਯਾਨ)#(ੲ) ਸਮ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਵਰਣਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ "ਸ਼੍ਰਤ੍ਯਨੁਪ੍ਰਾਸ" ਹੁੰਦਾ ਹੈ. ਅਰਥਾਤ ਕੰਠ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਕੰਠਅਸਥਾਨੀ ਦਾ ਮੇਲ, ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਦੰਤਅਸਥਾਨੀ ਦਾ ਮੇਲ ਆਦਿਕ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਾ ਸਿਧਾ ਕੀ ਸੁਧਿ. (ਜਪੁ)#ਤ- ਥ- ਸ- ਧ ਇਹ ਸਭ ਅੱਖਰ ਦੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਹਨ.#(ਸ) ਪਦ ਉਹੀ ਹੋਣ, ਪਰ ਅਨ੍ਵਯ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਹੋਵੇ, ਇਹ "ਲਾਟਾਨੁਪ੍ਰਾਸ" ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਗਾਵੈ ਕੋ ਤਾਣੁ ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਤਾਣੁ. (ਜਪੁ)#ਇਸ ਦਾ ਪਾਠ- ਗਾਵੈ ਕੋ? ਤਾਣੁ ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਤਾਣੁ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਅਰਥ ਹੈ- ਵਾਹਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਉੱਤਰ- ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਰਖ੍ਯਾ ਦਾ ਬਲ ਹੈ. ਅਤੇ ਗਾਵੈ ਕੋ ਤਾਣੁ, ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਤਾਣੁ, ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਲ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਬਲ ਦੀ ਮਹਿਮਾਂ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ.#ਗੁਰੂਸ਼ਰਣ ਆਯੋ ਨਹੀਂ ਹੋਤ ਯਾਤਨਾ ਤਾਹਿਂ.#ਗੁਰੂਸ਼ਰਣ ਆਯੋ ਨਹੀਂ ਹੋਤ ਯਾਤਨਾ ਤਾਹਿਂ.#ਨਹੀਂ ਪਦ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਦ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਬਦਲਗਿਆ.#ਜਾਓ ਮਤ ਠਹਿਰੋ ਇਹਾਂ#ਇਸ ਵਾਕ ਦੇ ਮਤ ਪਦ ਦਾ ਜਾਓ ਅਥਵਾ ਠਹਿਰੋ ਨਾਲ ਸੰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਭੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ.#(ਹ) ਛੰਦ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਅੱਖਰ ਦੀ "ਤੁਕਾਂਤ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ. ਅਤੇ ਇਸ ਤੁਕਾਂਤ ਦਾ ਨਾਉਂ ਹੀ "ਅੰਤ੍ਯਾਨੁਪ੍ਰਾਸ" ਹੈ. ਕਵੀਆਂ ਨੇ "ਅੰਤ੍ਯਾਨੁਪ੍ਰਾਸ" ਛੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕਲਪਿਆ ਹੈ- ਸਰਵਾਂਤ੍ਯ, ਸਮਾਂਤ੍ਯ ਵਿਖਮਾਂਤ੍ਯ. ਸਮਾਂਤ੍ਯ, ਵਿਖਮਾਂਤ੍ਯ, ਸਮਵਿਖਮਾਂਤ੍ਯ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤੁਕਾਂਤ੍ਯ.#(a) ਸਰਵਾਂਤ੍ਯ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਚਰਣਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਪਦ ਇੱਕ ਹੀ ਵਜ਼ਨ ਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪਿਛਲਾ ਅੱਖਰ ਭੀ ਇੱਕੋ ਹੋਵੇ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਅਮਿਤ ਤੇਜ ਜਗ ਜੋਤਿ ਪ੍ਰਕਾਸੀ,#ਆਦਿ ਅਛੇਦ ਅਭੈ ਅਵਿਨਾਸੀ,#ਪਰਮ ਤੱਤ ਪਰਮਾਰ੍‍ਥ ਵਿਕਾਸੀ,#ਆਦਿ ਸਰੂਪ ਅਖੰਡ ਉਦਾਸੀ. (ਗ੍ਯਾਨ)#(b) ਸਮਾਂਤ੍ਯ ਵਿਖਮਾਂਤ੍ਯ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਓਹ ਹੈ ਕਿ ਟੌਂਕ ਪਦ ਨਾਲ ਟੌਂਕ ਦਾ, ਅਤੇ ਜਿਸਤ ਨਾਲ ਜਿਸਤ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਮਿਲੇ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਗੁਣ ਮੁਦ ਮੰਗਲ ਮੂਲ,#ਸਭ ਕਾਰਯ ਕੋ ਸਿਧ ਕਰਤ,#ਅਵਗੁਣ ਗਹੋ ਨ ਭੂਲ,#ਸੁਖ ਸੰਪਤਿ ਕੋ ਜੋ ਹਰਤ.#(c) ਜਿਸਤ ਨਾਲ ਜਿਸਤ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਮਿਲੇ, ਪਰ ਟੌਂਕ ਨਾਲ ਨਾ ਮਿਲੇ. ਇਹ ਸਮਾਂਤ੍ਯ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਇੰਦ੍ਰਾਨ ਇੰਦ੍ਰ,#ਬਾਲਾਨ ਬਾਲ,#ਰੰਕਾਨ ਰੰਕ,#ਕਾਲਾਨ ਕਾਲ. (ਜਾਪੁ)#(d) ਵਿਖਮਾਂਤ੍ਯ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਵਿੱਚ ਟੌਂਕ ਪਦਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿਸਤ ਪਦਾਂ ਦੇ ਅਣਮੇਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਸਾਲਾਹੀ ਸਾਲਾਹਿ,#ਏਤੀ ਸੁਰਤਿ ਨ ਪਾਈਆ,#ਨਦੀਆ ਅਤੈ ਵਾਹ,#ਪਵਹਿ ਸਮੁੰਦਿ ਨ ਜਾਣੀਅਹਿ. (ਜਪੁ)#(e) ਪਹਿਲੇ ਚਰਣ ਦਾ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅੰਤਿਮ ਵਜ਼ਨ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਮਿਲੇ, ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਚਰਣ ਨਾਲ ਚੌਥੇ ਚਰਣ ਦਾ ਸਮ ਮੇਲ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਸਮਵਿਖਮਾਂਤ੍ਯ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਗੁਨ ਗਨ ਉਦਾਰ,#ਮਹਿਮਾ ਅਪਾਰ,#ਆਸਨ ਅਭੰਗ,#ਉਪਮਾਂ ਅਨੰਗ. (ਜਾਪੁ)#(f) ਜੇ ਸਾਰੇ ਚਰਣਾਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ ਭਿੰਨ- ਭਿੰਨ (ਵੱਖੋ- ਵੱਖ) ਹੋਣ, ਤਦ ਭਿੰਨ ਤੁਕਾਂਤ੍ਯ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਕਿਤੋ ਕਾਲ ਬੀਤ੍ਯੋ ਭਏ ਰਾਮਰਾਜੰ,#ਸਬੈ ਸ਼ਤ੍ਰੁ ਜੀਤੇ ਮਹਾ ਜੁੱਧਮਾਲੀ,#ਫਿਰ੍ਯੋ ਚਕ੍ਰ ਚਾਰੋਂ ਦਿਸ਼ਾ ਮੱਧ ਰਾਮੰ,#ਭਯੋ ਨਾਮ ਤਾਂਤੇ ਮਹਾਂ ਚਕ੍ਰਵਰਤੀ. (ਰਾਮਾਵ)

इॱक शबदालंकार, जिस दा लॱछण है कि अॱखरां दी समानता अते पदां दा वज़न अनेक वार वाक विॱच तुॱल होवे. इस नूं "पदमैत्री" अते "वरणमैत्री" भी आखदे हन. विद्वानां ने इस अलंकार दे पंज भेद थापे हन-#छेक, व्रिॱति, श्रुति, लाट अते अंत्य.#(ॳ) जे इॱको अॱखर पदां दे आदि अते मॱध अनेक वार आवे, तद "छेकानुप्रास" है.#उदाहरण-#गावै को विदिआ विखम वीचारु. (जपु)#कुचिल कुरूपिं कुनारि कुलखनी#पिरका सहजु न जानिआ. (सार मः १)#छत्रधारी छत्रीपति छैलरूप छितिनाथ,#छोनीकर छायाबर छत्रीपति गाईऐ.#(ग्यान)#परमपुरख परमेसुर स्वामी पावन पउनअहारी.#(हज़ारे १०)#छलरूपी छैली सदा छकी रहित छिति माहि.#अछल छलत छितिपतिन को छली कौन ते जाहि?#(चरित्र ७०)#(अ) इॱको अॱखर जे अनेक वार पदां दे अंत आवे, अते पदां दा वज़न समान होवे, तद "व्रित्यानुप्रास" है.#उदाहरण-#दरसन परसन सरसन हरसन#रंगि रंगी करतारी रे (आसा मः ५)#नामु धिआई सदा सखाई सहज सुभाई गोविंदा,#गणित मिटाई चूकी धाई कदे न विआपै मनचिंदा#(आसा छंत मः ५)#नाम काम बिहीन पेखत धाम हूं नहि जाहि.#(जापु)#कहूं देवतान के दिवान मे विराजमान,#कहूं दानवान को गुमानमति देतहो. (अकाल)#काहूं को तनैया है न मैया जांके भैया कोऊ,#छोनी हूं के छैया छोड कासों प्रीति लईऐ.#(ग्यान)#(ॲ) सम असथान दे वरणां दा संयोग होण करके "श्रत्यनुप्रास" हुंदा है. अरथात कंठ विॱच बोलण वाले अॱखर नाल कंठअसथानी दा मेल, दंदां विॱच बोलण वाले अॱखर नाल दंतअसथानी दा मेल आदिक.#उदाहरण-#तिथै घड़ीऐ सुरा सिधा की सुधि. (जपु)#त- थ- स- ध इह सभ अॱखर दंदां विॱच बोलण वाले हन.#(स) पद उही होण, पर अन्वय करन तों भाव विॱच भेद होवे, इह "लाटानुप्रास" है.#उदाहरण-#गावै को ताणु होवै किसै ताणु. (जपु)#इस दा पाठ- गावै को? ताणु होवै किसै ताणु पड़्हन तों अरथ है- वाहगुरू नूं कौण गा सकदा है? उॱतर- जिस नूं करतार दी रख्या दा बल है. अते गावै को ताणु, होवै किसै ताणु, पड़्हन तों अरथ है कि जिस विॱच बल दी प्रधानता है, उह करतार दे बल दी महिमां गाउंदा है.#गुरूशरण आयो नहीं होत यातना ताहिं.#गुरूशरण आयो नहीं होत यातना ताहिं.#नहीं पद नूं पहिले अते दूजे पद नाल जोड़न तों भाव बदलगिआ.#जाओ मत ठहिरो इहां#इस वाक दे मत पद दा जाओ अथवा ठहिरो नाल संयोग करन तों भाव विॱच भारी भेद हो जांदा है.#(ह) छंद दीआं तुकां दे अंतिम अॱखर दी "तुकांत" संग्या है. अते इस तुकांत दानाउं ही "अंत्यानुप्रास" है. कवीआं ने "अंत्यानुप्रास" छी प्रकार दा कलपिआ है- सरवांत्य, समांत्य विखमांत्य. समांत्य, विखमांत्य, समविखमांत्य अते भिंनतुकांत्य.#(a) सरवांत्य अनुप्रास उह है कि सारे चरणां दे अंतिम पद इॱक ही वज़न दे होण अते पिछला अॱखर भी इॱको होवे.#उदाहरण-#अमित तेज जग जोति प्रकासी,#आदि अछेद अभै अविनासी,#परम तॱत परमार्‍थ विकासी,#आदि सरूप अखंड उदासी. (ग्यान)#(b) समांत्य विखमांत्य अनुप्रास ओह है कि टौंक पद नाल टौंक दा, अते जिसत नाल जिसत दा वज़न अते अॱखर मिले.#उदाहरण-#गुण मुद मंगल मूल,#सभ कारय को सिध करत,#अवगुण गहो न भूल,#सुख संपति को जो हरत.#(c) जिसत नाल जिसत दा अंतिम वज़न अते अॱखर मिले, पर टौंक नाल ना मिले. इह समांत्य अनुप्रास है.#उदाहरण-#इंद्रान इंद्र,#बालान बाल,#रंकान रंक,#कालान काल. (जापु)#(d) विखमांत्य अनुप्रास विॱच टौंक पदां दा अंतिम वज़न अते अॱखर मिलदे हन, अते जिसत पदां दे अणमेल हुंदे हन.#उदाहरण-#सालाही सालाहि,#एती सुरति न पाईआ,#नदीआ अतै वाह,#पवहि समुंदि न जाणीअहि. (जपु)#(e) पहिले चरण दा दूजे नाल अंतिम वज़न अते अॱखर मिले, अते तीजे चरण नाल चौथे चरण दा सम मेल होवे, इह समविखमांत्य अनुप्रासहै.#उदाहरण-#गुन गन उदार,#महिमा अपार,#आसन अभंग,#उपमां अनंग. (जापु)#(f) जे सारे चरणां दे अंतिम अॱखर अते वज़न भिंन- भिंन (वॱखो- वॱख) होण, तद भिंन तुकांत्य अनुप्रास है.#उदाहरण-#कितो काल बीत्यो भए रामराजं,#सबै शत्रु जीते महा जुॱधमाली,#फिर्यो चक्र चारों दिशा मॱध रामं,#भयो नाम तांते महां चक्रवरती. (रामाव)

You Might Interested In: