ਤ੍ਰਿਭੰਗੀ

tribhangīत्रिभंगी

ਤਿੰਨ ਭੰਗ (ਬਲ) ਹੋਣ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਥਾਂ ਤੋਂ ਟੇਢਾ. ਇਹ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਕ੍ਰਿਸਨ ਜੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸਣ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੁਰਲੀ ਵਜਾਉਣ ਵੇਲੇ ਬਾਂਕੀ ਮੂਰਤਿ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੇਟ, ਕਮਰ ਅਤੇ ਗਰਦਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਮ ਪਾਕੇ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ੨. ਤ੍ਰਿਗੁਣਾਤਮਕ. ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਪੇਚਾਂ ਵਾਲਾ. ਸਤ ਰਜ ਤਮ ਰੂਪ. "ਤ੍ਰਿਭੰਗੀ ਅਨੰਗੇ." (ਜਾਪੁ) ੩. ਤਿੰਨ ਦੇਵ ਰੂਪ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਮੂਰਤਿ. ਦੇਖੋ, ਤ੍ਰੈਭੰਗੀ। ੪. ਇੱਕ ਛੰਦ. ਲੱਛਣ- ਚਾਰ ਚਰਣ, ਪ੍ਰਤਿ ਚਰਣ ੩੨ ਮਾਤ੍ਰਾ. ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼੍ਰਾਮ ਦਸ ਪੁਰ, ਦੂਜਾ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਅਠ ਅਠ ਪੁਰ, ਚੌਥਾ ਛੀ ਮਾਤ੍ਰਾ ਪੁਰ. ਹਰੇਕ ਚਰਣ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਭੰਗ (ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ) ਹੋਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਜੇ ਤੁਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਭੀ ਹੋਵੇ ਤਦ ਹੋਰ ਭੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ. ਉਦਾਹਰਣ-#ਖਗਖੰਡ ਬਿਹੰਡੰ, ਖਲਦਲ ਖੰਡੰ,#ਅਤਿਰਣ ਮੰਡੰ, ਬਰਬੰਡੰ,#ਭੁਜਦੰਡ ਅਖੰਡੰ, ਤੇਜ ਪ੍ਰਚੰਡੰ,#ਜੋਤਿ ਅਮੰਡੰ, ਭਾਨੁਪ੍ਰਭੰ,#ਸੁਖ ਸੰਤਾਂ ਕਰਣੰ, ਦੁਰਮਤਿ ਦਰਣੰ,#ਕਿਲਵਿਖ ਹਰਣੰ, ਅਸਿ ਸਰਣੰ।#ਜੈ ਜੈ ਜਗਕਾਰਣ, ਸ੍ਰਿਸ੍ਟਿ ਉਬਾਰਣ,#ਮਮ ਪ੍ਰਤਿਪਾਰਣ, ਜੈ ਤੇਗੰ. (ਵਿਚਿਤ੍ਰ)#ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਤ੍ਰਿਭੰਗੀ ਦੇ ਅੰਤ ਸਗਣ ਅਤੇ ਯਗਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਰੋਚਕ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ. ਦੇਖੋ, ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋਵੇਂ ਰੂਪ-#(ਅ) ਸਗਣਾਂਤ ਤ੍ਰਿਭੰਗੀ:-#ਅਤਿ ਮੁਦਿਤ ਕਪਾਲੀ, ਕਿਲਕਤ ਕਾਲੀ,#ਅਰਿ ਦਿਸ ਹਾਲੀ, ਚਮਕ ਚਲੀ,#ਬਹੁ ਖਲਭਲਿ ਮਾਚੈ, ਪਲਚਰ ਨਾਚੈ,#ਰਣਛਿਤਿ ਜਾਚੈ, ਰਕਤ ਰਲੀ,#ਡਗਮਗ ਭੂ ਕੰਪੈ, ਰਜ ਨਭ ਝੰਪੈ,#ਰਿਪੁ ਕਰ ਸੰਪੈ, ਰੁਦਿਤ ਖਲੀ,#ਨਿਰਖਤ ਸੁਰ ਲਾਜੈਂ, ਦਿੱਗਜ ਭਾਜੈਂ,#ਜਬ ਦਲ ਸਾਜੈਂ, ਸਿੰਘ ਬਲੀ. (ਸਿੱਖੀਪ੍ਰਭਾਕਰ)#(ੲ) ਯਗਣਾਂਤ ਤ੍ਰਿਭੰਗੀ:-#ਪਿਠ ਕਮਠ ਕੜੱਕੈ, ਬ੍ਰਿਖਭ ਭੜੱਕੈ,#ਭੁਜਗ ਮੜੱਕੈ ਜਿਂਹ ਨੰਗੀ,#ਨਦਿ ਨੱਦ ਉਛੱਲੈਂ, ਉਦਧਿ ਦਹੱਲੈਂ,#ਪੱਬ ਸੁਹੱਲੈਂ, ਬਹੁ ਰੰਗੀ,#ਮਦ ਯੋਗਨਿ ਬੱਢੈ, ਭੈਰਵ ਚੱਢੈ,#ਨਿਜ ਗਨ ਕੱਢੈ, ਸ਼ਿਵ ਭੰਗੀ,#ਰਣ ਦੁੰਦਭਿ ਬੱਜੈਂ, ਰਿਪੁਦਲ ਦੱਝੈਂ,#ਸਿੰਘ ਸੁ ਗੱਜੈਂ, ਜਬ ਜੰਗੀ. (ਸਿੱਖੀਪ੍ਰਭਾਕਰ)#(ਸ) ਜੇ ਚਾਰੇ ਵਿਸ਼੍ਰਾਮ ਅਠ ਅਠ ਮਾਤ੍ਰਾ ਤੇ ਹੋਣ ਤਦ "ਸੁੰਦਰ" ਸੰਗ੍ਯਾ ਹੈ.#ਉਦਾਹਰਣ-#ਵੀਰ ਵਿਸਾਲਾ, ਗਹਿ ਅਸਿ ਢਾਲਾ,#ਰੂਪ ਕਰਾਲਾ, ਰਣ ਕੋ ਚਾਲਾ,#ਰਿਪੁ ਮਨ ਹਾਲਾ, ਹਨਐ ਭੀਹਾਲਾ,#ਜਨ ਪੀ ਹਾਲਾ, ਗਿਰ ਦਰਹਾਲਾ. ×××

तिंन भंग (बल) होण जिस विॱच तिंन थां तों टेढा. इह ख़ास करके क्रिसन जी दा विशेसण है, किउंकि उह मुरली वजाउण वेले बांकी मूरति बणाउण लई पेट, कमर अते गरदन विॱच ख़म पाके खड़े हुंदे सन २. त्रिगुणातमक. तिंन गुणां दे पेचां वाला. सत रज तम रूप. "त्रिभंगी अनंगे." (जापु) ३. तिंन देव रूप इॱक ख़ास मूरति. देखो, त्रैभंगी। ४. इॱक छंद. लॱछण- चार चरण, प्रति चरण ३२ मात्रा. पहिला विश्राम दस पुर, दूजा अते तीजा अठ अठ पुर, चौथा छी मात्रा पुर. हरेक चरण विॱच तिंन भंग (अनुप्रास) होण ज़रूरी हन, जे तुकांत विॱच चौथा अनुप्रास भी होवे तद होर भी सुंदरता है. उदाहरण-#खगखंड बिहंडं, खलदल खंडं,#अतिरण मंडं, बरबंडं,#भुजदंड अखंडं, तेज प्रचंडं,#जोति अमंडं, भानुप्रभं,#सुख संतां करणं, दुरमति दरणं,#किलविख हरणं, असि सरणं।#जै जै जगकारण, स्रिस्टि उबारण,#मम प्रतिपारण, जै तेगं. (विचित्र)#कवीआं ने त्रिभंगी दे अंत सगण अते यगण दा होणा बहुत रोचक वरणन कीता है. देखो, हेठ लिखे दोवें रूप-#(अ) सगणांतत्रिभंगी:-#अति मुदित कपाली, किलकत काली,#अरि दिस हाली, चमक चली,#बहु खलभलि माचै, पलचर नाचै,#रणछिति जाचै, रकत रली,#डगमग भू कंपै, रज नभ झंपै,#रिपु कर संपै, रुदित खली,#निरखत सुर लाजैं, दिॱगज भाजैं,#जब दल साजैं, सिंघ बली. (सिॱखीप्रभाकर)#(ॲ) यगणांत त्रिभंगी:-#पिठ कमठ कड़ॱकै, ब्रिखभ भड़ॱकै,#भुजग मड़ॱकै जिंह नंगी,#नदि नॱद उछॱलैं, उदधि दहॱलैं,#पॱब सुहॱलैं, बहु रंगी,#मद योगनि बॱढै, भैरव चॱढै,#निज गन कॱढै, शिव भंगी,#रण दुंदभि बॱजैं, रिपुदल दॱझैं,#सिंघ सु गॱजैं, जब जंगी. (सिॱखीप्रभाकर)#(स) जे चारे विश्राम अठ अठ मात्रा ते होण तद "सुंदर" संग्या है.#उदाहरण-#वीर विसाला, गहि असि ढाला,#रूप कराला, रण को चाला,#रिपु मन हाला, हनऐ भीहाला,#जन पी हाला, गिर दरहाला. ×××

You Might Interested In: